Gemeentefonds
Alle gemeenten ontvangen van het Rijk een uitkering uit het gemeentefonds. In 2016 ontving Den Haag bijna € 1,2 miljard uit het gemeentefonds. De gemeenten mogen deze middelen vrij besteden, het geld is niet geoormerkt en er zijn geen afrekeningsmechanismen. De baten verantwoordt de gemeente in dit programma; de lasten op de diverse beleidsprogramma’s. Het gemeentefonds bestaat uit twee delen:
1) De algemene uitkering uit het gemeentefonds (€ 840 mln.) inclusief decentralisatie- en integratie-uitkeringen.
2) Uitkering deelfonds sociaal domein (€ 328 mln.).

De algemene uitkering groeit en krimpt mee met de rijksuitgaven. Deze groei wordt het accres genoemd. Den Haag neemt haar eigen verantwoordelijkheid bij de raming van de inkomsten uit het gemeentefonds en wijkt af van de circulaires die het Rijk daarover stuurt. Veel gemeenten doen dat. In de Voorjaarsnota is uitgegaan van een groei van het gemeentefonds in 2016 van € 24,3 mln. De meicirculaire 2016 gaf een hogere raming ten opzichte van de voorjaarsnota van het accres van € 6,0 mln. De najaarsnota van het Rijk geeft ten opzichte van de meicirculaire een lagere algemene uitkering uit het gemeentefonds aan van € 7,76 mln. Dit is een incidenteel nadeel omdat de achterliggende lagere rijksuitgaven ook incidenteel zijn.

De uitkering sociaal domein viel in 2016 incidenteel € 4,4 mln. hoger uit. In het Halfjaarbericht 2016 is al een voordeel gemeld van € 3,4 mln.

Toelichting financieel resultaat € 3,35 mln. N/ I Het nadeel op het gemeentefonds bedraagt in 2016 € 3,35 mln. (saldo van een nadeel van € 7,76 mln. op het product algemene uitkering gemeentefonds en een voordeel van € 4,4 mln. op het product uitkering deelfonds sociaal domein). Dit nadeel heeft een aantal oorzaken:

• Het accres 2016 komt uit op een nadeel van € 14,6 mln.. Oorspronkelijk begroot was 1,75% accres. In de Voorjaarsnota is de begroting verhoogd tot 4,75%. Volgens de septembercirculaire 2016 wordt het werkelijke accres 3,96%. Maar volgens de Najaarsnota van het Rijk is de verwachte onderuitputting -1,03%. Dan resteert 2,92% werkelijk accres. Dat is 1,83% (€ 14,6 mln.) minder dan begroot.
• Uit voorgaande jaren heeft de gemeente € 6,0 mln. meer ontvangen. Dit zijn niet vooraf in te schatten verrekeningen uit voorgaande jaren.
• In afwijking van de algemene uitkering uit het gemeentefonds, volgt de gemeente bij het sociaal domein wel de ramingen van het Rijk uit de circulaires. In 2016 leidt dat tot een voordeel van € 4,4 mln. In het Halfjaarbericht 2016 is dit voordeel al gemeld voor € 3,4 mln.
• Omdat de gemeenten als collectief minder bij het btw-compensatiefonds declareren dan verwacht, is landelijk het gemeentefonds in 2016 met € 54 mln. gestegen. Het Haagse aandeel hierin is 4,5%, oftewel een voordeel van € 2,4 mln. Dit bedrag was, vanwege de grote onzekerheid, niet geraamd in de begroting.
• Tot slot is er een incidenteel nadeel van € 1,55 mln. ontstaan op de gebruikelijke “restpost”. Het gaat hierbij om 0,18% van het totaalbedrag van het gemeentefonds over 2016.

Geldleningen kort en lang

Den Haag heeft de financiering centraal geregeld. Voor de gemeentelijke activa wordt bij het verstrekken van leningen gebruik gemaakt van het omslagstelsel. Voor 2016 was de interne rekenrente (omslagrente) vastgesteld op 4 procent en is circa € 60 mln. aan interne rente verantwoord. De gemiddelde betaalde rente over 2016 over het geleend geld voor de eigen behoefte is 2,84 procent. Door de sterk gedaalde rente in de afgelopen jaren en een andere wijze van berekening (verslaggevingsregels BBV) is de omslagrente voor 2017 vastgesteld op 2 procent. De verlaging van de omslagrente is verwerkt in de programmabegroting 2017.
Voor een deel van zijn uitgaven trekt de gemeente langlopende leningen aan. In juni 2016 nam de gemeente een twintigjarige lening op van € 170 mln. tegen 1,095 procent rente voor het financieren van investeringen over 2015 en de (her)financiering van bestaande leningen (RIS 289294).
Medio 2015 was de verwachting dat in 2016 de rente van langlopende leningen zou stijgen. Daarom is in juli 2015 voor de eigen behoefte een langlopende lening opgenomen van € 130 mln. tegen 1,695 procent per oktober 2016.

De gemeente verstrekt al ruim tien jaar langlopende leningen aan de HTM. Eind 2015 had de gemeente voor € 400 mln. aan de HTM uitgeleend voor de investeringen in Randstadrail- en lightrailvoertuigen. Deze leningen liepen af in december 2016. Daarnaast staat de gemeente garant voor € 168 mln. voor leningen die de HTM zelf heeft afgesloten bij banken voor de infrastructuur. Ook deze leningen lopen op verschillende data contractueel af, de laatste in 2021. De leningen die in december 2016 afliepen zijn nog verlengd met drie maanden. Op dat moment was nog niet geheel zeker of het zou lukken of de Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) deze financieringsstaak per 1 maart 2017 zou overnemen. Dat is inmiddels gelukt. Vanaf 1 maart 2017 verstrekt de gemeente bijna geen financieringssteun (het verstrekken van leningen en verlenen van garanties) meer aan de HTM en zal de MRDH voortaan de financiering aan de HTM zelf gaan regelen. De enige financiering aan HTM die bij het schrijven van deze programmarekening nog resteert betreft enkele gemeentelijke garanties die nog doorlopen. Momenteel zijn gemeente, HTM en MRDH bezig om ook die garanties over te zetten van de gemeente aan de MRDH. Als gevolg hiervan vallen de getroffen risicovoorzieningen van € 15,8 mln. vrij in de programmarekening.

In heel 2016 was de rente voor leningen van een tot drie maanden negatief. In maart 2016 daalden de rentes verder als gevolg van de verlaging van de officiële rentetarieven van de ECB van minus 0,3 procent naar minus 0,4 procent. Op 31 december 2016 was het tarief voor leningen van een maand circa minus 0,35 procent en voor leningen van drie maanden circa minus 0,30 procent.
Als gevolg van de negatieve rentes ontvangt de gemeente rente over de bedragen die het voor korte tijd leent van de banken. Daar staat tegenover dat de gemeente rente moet betalen voor de waarborgsom (stand ultimo december 2016 € 58 mln.) die de gemeente aan de bank moet storten als zekerheid voor de afgesloten derivaten (collateral). De verwachting is dat de tarieven voor kortlopende leningen in 2017 op de huidige zeer lage niveaus blijven. In de paragraaf Financiering is een uitgebreide toelichting opgenomen over de kort- en langlopende financiering.

Resultaat korte en lange financiering € 22,5 mln. V/ I Op de korte en lange financiering hebben we een voordeel van € 22,5 mln. Dit heeft de volgende oorzaken:
- vanaf 1 maart 2017 verstrekt de gemeente Den Haag geen leningen meer aan de HTM. Vanaf deze datum neemt de MRDH de financieringsfunctie over. Als gevolg hiervan vallen de getroffen
voorzieningen van € 15,8 mln. vrij.
- in 2016 heeft de commissie BBV de notitie rente grondexploitaties uitgebracht met als ingangsdatum 1 januari 2016. Het implementeren van deze notitie is een complexe operatie waar heel veel geld in omgaat. Hoewel het financiële effect op hoofdlijnen is verwerkt in het Halfjaarbericht 2016 en de meerjarenbegroting 2017, hebben we er op voorhand rekening mee gehouden dat deze complexe en bewerkelijke operatie een vervolg zou krijgen in het najaar van 2016. Hierdoor is de lagere rentetoevoeging aan de voorziening negatieve plannen niet opgenomen als voordeel in het budgettair kader, maar geparkeerd voor het opvangen van eventuele budgettaire gevolgen bij de verdere ontrafeling van grondexploitaties. In december 2016 is hiervoor nog een apart raadsbesluit genomen (RIS 295701). Omdat de financiële effecten van deze verdere ontrafeling grotendeels konden worden opgevangen door de reserve grondbedrijf en de voorziening negatieve plannen is er een voordeel in dit programma van € 2,3 mln.
- voor de dekking van de voorfinancieringsrente tot het moment van activering van de Sportcampus Zuiderpark is € 4,5 mln. gereserveerd. Tot en met 2016 is € 1,3 mln. aan voorfinancieringsrente ten laste gebracht van deze dekking. Voor de voorfinancieringsrente 2017 is nog maximaal € 1,0 mln. nodig. Het restantbedrag van € 2,3 mln. is niet nodig en valt vrij in de programmarekening (deels lagere omslagrente van 4 procent naar 2 procent).
- In 2016 zijn diverse resultaten ontstaan op de financiering van totaal € 2,0 mln. voordelig. Van dit voordeel is € 0,5 mln. gemeld in het Halfjaarbericht 2016. De grootste voordelen zijn behaald op de kortlopende leningen (€ 0,3 mln.) door verlenging leningen HTM, lagere beheerslasten voor het beleggingsfonds Uiver (€ 0,3 mln.) en minder renteherzieningen dan verwacht op de
personeelshypotheekportefeuille (€ 0,5 mln.).

Beleggingen en nutsbedrijven

De gemeente bezit aandelen van een aantal deelnemingen. Hiermee behartigt de gemeente het publieke belang. In dit programma verantwoorden we het ontvangen dividend van € 25,6 mln. (begroot € 25,7 mln.). In de paragraaf Verbonden Partijen zijn de relevante ontwikkelingen op de deelnemingen toegelicht.

OZB

De onroerendezaakbelasting (OZB) is de belasting die de gemeente het meeste opbrengt. In 2016 ontving de gemeente van eigenaren van woningen en niet-woningen € 61,3 mln. Gebruikers van niet-woningen betaalden € 25,4 mln.
De OZB-tarieven 2016 zijn berekend volgens de uitgangspunten van het coalitieakkoord 2014-2018. In het beleidsakkoord is afgesproken dat de OZB in deze collegeperiode gelijk blijft. Op basis van deze afspraak is de gemiddelde OZB-aanslag in 2016 gelijk gebleven ten opzichte van 2015.

Resultaat onroerendezaakbelasting                  € 0,67 mln. N/ I

Bij het Halfjaarbericht 2016 verwachtten we een nadeel op de OZB van € 0,35 mln. In 2016 inde de gemeente € 86,7 mln. OZB, terwijl € 87,4 mln. was begroot. Dit betekent een nadeel op de OZB van € 0,67 mln. Dit incidenteel nadeel heeft de volgende oorzaken:
- het omvormen van niet-woningen naar woningen is sneller gegaan dan voorzien. De transformatie van kantoren heeft in Den Haag een flinke vlucht genomen. In de periode van ombouwen is er een tijdelijke belastingdip als gevolg van leegstand-planontwikkeling. Er is ook een structureel effect, omdat het tarief van niet-woningen beduidend hoger is dan het tarief voor woningen. Daarnaast is er bij niet woningen ook sprake van een gebruikersbelasting.
- uitspraken van de Hoge Raad over de werktuigenvrijstelling waren van invloed op de waardevaststelling (lager) van instellingen met installaties en leidden tot een lagere OZB-aanslag.
- een wijziging van de WOZ-definitie voor verpleeg- en verzorgingshuizen (amendement De Pater) heeft ertoe geleid dat meer delen van deze tehuizen zijn vrijgesteld voor de OZB (woondelenvrijstelling).

Overige belastingen

Precariobelasting
De jaarlijkse opbrengst van de precariobelasting bedraagt in Den Haag ruim € 17 mln. Ten opzichte van de begroting realiseerde de gemeente in 2016 een klein voordeel van afgerond € 0,17 mln. De tarieven bleven in 2016 op het niveau van 2015.
Minister Plasterk diende in juni 2016 een wetsvoorstel in dat bepaalt dat gemeenten geen precariobelasting meer kunnen heffen van nutsbedrijven over hun netwerken. Begin 2017 stemde de Tweede Kamer in met dit voorstel. Het kabinet had in het wetsvoorstel een overgangstermijn opgenomen tot 2027, zodat gemeenten de effecten kunnen opvangen van het afschaffen van deze vorm van precariobelasting. Op initiatief van de Tweede Kamer is de overgangstermijn gehalveerd tot 2022. Tot die datum kan de gemeente maximaal het tarief heffen dat gold op 10 februari 2016. Dit risico is opgenomen in de paragraaf weerstandsvermogen.

Toeristenbelasting
Bij het Halfjaarbericht 2016 verwachtten we een voordeel op de toeristenbelasting van € 0,6 mln. Voor het jaar 2016 was een bedrag begroot van ruim € 6,5 mln. De feitelijke opbrengst toeristenbelasting in 2016 was circa € 7 mln. ,waarvan circa € 0,7 mln. betrekking heeft op oude jaren; een voordeel van afgerond € 0,5 mln. De groei van het aantal overnachtingen in 2015 is aanmerkelijk hoger dan eerder geraamd, maar wordt pas zichtbaar in 2016 (definitieve cijfers over 2015 op basis van een jaaraangifte worden verantwoord in de jaarrekening 2016).

Met ingang van 2016 hanteert Den Haag een vast tarief per overnachting voor de toeristenbelasting. Deze nieuwe heffingsgrondslag is ontwikkeld in overleg met de sector en komt in de plaats van de oude grondslag die was gebaseerd s op de sterrenclassificatie. Het tarief bedraagt in 2016 € 3,30 per overnachting. Campings en jachthavens betalen een lager tarief van € 2 per overnachting. Het tarief wordt jaarlijks trendmatig aangepast.

Ook is in 2016 een ander systeem ingevoerd van heffen van toeristenbelasting. Met ingang van 2016 is de jaaraangifte vervangen door de kwartaalaangifte. Het tijdsverschil tussen de overnachting en de afdracht van de toeristenbelasting voor die overnachting wordt zo kleiner. Ook deze maatregel heeft de steun van de branche.

In de raadsvergadering van 5 november 2015 is de motie evaluatie toeristenbelasting (RIS 288179) aangenomen. De raad heeft gevraagd om de effecten van het nieuwe systeem te evalueren met de branche. In de commissie Bestuur van 28 oktober 2016 is geconstateerd dat er nog onvoldoende informatie beschikbaar was om een evaluatie te kunnen uitvoeren binnen de gevraagde termijn. De motie zal worden afgedaan voor de begrotingsbehandeling in 2017.

Overige zaken Compensatie OZB voor startende ondernemers

De OZB-compensatie voor startende ondernemers stimuleert het ondernemerschap in de stad, en daarmee de lokale economie. In 2016 compenseerde de gemeente ruim 600 ondernemers voor de OZB, voor een totaal bedrag van € 0,38 mln. (begroot was € 0,45 mln.).

Perceptiekosten
De kosten die de gemeente maakt voor het heffen en innen van belastingen noemen we de perceptiekosten. In 2016 is hiervoor € 11,8 mln. begroot aan apparaatslasten en € 3,8 mln. aan dwanginvorderingsbaten. Feitelijk boekten we een voordeel van € 0,6 mln. op de lasten en een nadeel van € 0,2 mln. op de baten. Per saldo is dus sprake van een positief resultaat van € 0,4 mln.

Programmareserves

Met ingang van 2015 is de gemeente overgegaan op programmasturing. Elk programma heeft een eigen programmareserve, met uitzondering van de programma’s Gemeenteraad, Financiën, Overige Beleidsvoornemens en Interne dienstverlening. Met een programmareserve kan de gemeente kleine voor- en nadelen opvangen tussen begrotingsjaren die kunnen ontstaan bij gelijkblijvend beleid. Ook maakt een programmareserve het mogelijk kleine bestemmingsreserves op te heffen. De stand van de programmareserves per 1 januari 2016 is € 5,9 mln. Met de resultaten van de programmarekening 2015 is € 21,1 mln. toegevoegd aan deze reserves. In 2016 is ook weer € 15,7 mln. onttrokken aan de programmareserves (waarvan ca € 11,3 mln. ten behoeve van het budgettair kader), conform besluitvorming bij het Halfjaarbericht 2016. De stand van de reserves per 31 december 2016 is € 11,3 mln.

Centrale bedrijfsvoeringsreserve

De gemeentelijke bedrijfsvoering is in ontwikkeling. Het uitgangspunt is de bedrijfsvoering te centraliseren waar dat mogelijk is. Hiervoor startte in maart 2015 het Programma Vernieuwing Bedrijfsvoering. Er is een centrale bedrijfsvoeringsreserve, onder andere voor kleinere gemeentebrede verbetervoorstellen en innovaties in de bedrijfsvoering. De stand van deze reserve per 1 januari 2016 was € 4,8 mln. Na de programmarekening 2015 is € 1,2 mln. toegevoegd aan deze reserve. In 2016 was een onttrekking geraamd van € 1,2 mln. Dat werd uiteindelijk € 0,7 mln., doordat een deel van de programmakosten rechtstreeks ten laste kwam van het programma College en Bestuur.

Het systeem voor processen rondom Belastingzaken wordt vernieuwd. De woonlastennota is in 2016 voor het eerst digitaal aangeboden via de Berichtenbox van MijnOverheid.nl. Er is enige vertraging in de uitvoering van het nieuwe systeem, onder andere door onderlinge afhankelijkheid van systemen en prioriteit bij de aansluiting op de Landelijke Voorziening WOZ (LV WOZ). Het niet bestede deel van het budget is de komende jaren alsnog nodig voor de geplande investeringen.

De stand van de reserves per 31 december 2016 is € 199,8 mln. De grootste reserves op dit programma zijn de algemene reserve (€ 75 mln.), de reserve activafinanciering € 101 mln.), en de programmareserves (€ 11 mln.). De reserve activafinanciering is ingesteld voor dekking van toekomstige kapitaallasten van specifieke investeringen die in het verleden zijn gefinancierd met incidentele middelen.